Mechanizmy zwiększające kontrolę mieszkańców nad działalnością samorządów

AKTUALNOŚCI / ANALIZY - SAS 1/2018

NOWELIZACJA PRAWA WYBORCZEGO

Budżet obywatelski, obywatelska inicjatywa uchwałodawcza, coroczne debaty nad stanem danego samorządu zakończone głosowaniem nad votum zaufania dla wójta, starosty czy marszałka – to tylko nieliczne mechanizmy, które zdaniem ustawodawcy mają wzmocnić kontrolę mieszkańców nad działalnością ich gmin, powiatów i województw. Czas pokaże, czy ustawowy przymus przyczyni się do zbudowania w Polsce społeczeństwa obywatelskiego.

Uchwalona 11 stycznia 2018 r. ustawa o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (dalej: ustawa obywatelska), wprowadza szereg zmian w samorządowych ustawach ustrojowych: ustawie o samorządzie gminnym; ustawie o samorządzie powiatowym oraz ustawie o samorządzie województwa. Jak czytamy w uzasadnieniu do jej projektu zmiany te mają przyczynić się do zapewnienia społeczności lokalnej większego udziału w funkcjonowaniu organów danej jednostki samorządu terytorialnego, pochodzącej z aktu wyboru oraz zagwarantują obywatelom właściwą kontrolę nad władzą samorządową, a tym samym przyczynią się do zwiększenia więzi oraz odpowiedzialności za wspólnotę samorządową, w której zamieszkują. Poniższy artykuł omawia najważniejsze z nich.

BUDŻET OBYWATELSKI

Obecnie obowiązujące przepisy nie regulują instytucji budżetu obywatelskiego. Ustawa obywatelska to zmienia. Budżet obywatelski został bowiem na mocy jej przepisów wprowadzony do wszystkich trzech samorządowych ustaw ustrojowych, jako „szczególna forma konsultacji społecznych”. Jednocześnie ustawodawca postanowił, że jego utworzenie zależne jest od woli rady gminy (powiatu) czy sejmiku województwa.
Jedynie w miastach na prawach powiatu utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe. Ustawodawca, przesądził nawet o jego wysokości stanowiąc, że w miastach na prawach powiatu budżet obywatelski „wynosi co najmniej 0,5 proc. wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu z wykonania budżetu”.
W ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydowaliby corocznie o części wydatków budżetu danej jednostki samorządu terytorialnego. Zadania wybrane w ramach tego budżetu uwzględniane byłyby w uchwale budżetowej. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie będzie mógł usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego.
Jednocześnie ustawodawca postanowił, że to rady gmin (powiatów) sejmiki województw – w drodze uchwały – określić mają wymagania jakie powinien spełniać projekt budżetu obywatelskiego. Uchwała taka musi określać w szczególności: wymogi formalne jakim powinny odpowiadać zgłaszane projekty; wymaganą liczbę podpisów mieszkańców popierających projekt, przy czym nie może być ona większa niż 0,1 proc. mieszkańców terenu objętego pulą budżetu obywatelskiego, w którym zgłaszany jest projekt; zasady oceny zgłoszonych projektów co do ich zgodności z prawem, wykonalności technicznej, spełniania przez nie wymogów formalnych oraz tryb odwołania od decyzji o niedopuszczeniu projektu do głosowania; zasady przeprowadzania głosowania, ustalania wyników i podawania ich do publicznej wiadomości, biorąc pod uwagę, że zasady przeprowadzania głosowania muszą zapewniać równość i bezpośredniość głosowania.

INICJATYWA UCHWAŁODAWCZA MIESZKAŃCÓW

Inicjatywa uchwałodawcza mieszkańców to kolejna – obok budżetu obywatelskiego – instytucja znana polskim samorządom, chociaż nie uregulowana w przepisach rangi ustawowej. Autorzy ustawy obywatelskiej postanowili to zmienić wprowadzając przepisy o tzw. obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej do wszystkich trzech samorządowych ustaw ustrojowych.
Obywatelska inicjatywa uchwałodawcza ma przysługiwać grupie mieszkańców gminy, powiatu, województwa. I tak w gminach do 5 tys. mieszkańców projekt uchwały będzie mogło wnieść co najmniej 100 osób; w gminach do 20 tys. mieszkańców – co najmniej 200 osób, natomiast w gminach powyżej 20 tys. mieszkańców inicjatywa obywatelska ma przysługiwać grupie co najmniej 300 osób.
W powiecie do 100 tys. mieszkańców z obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej skorzystać będzie mogła grupa co najmniej 300 osób, a w powiatach większych (powyżej 100 tys. mieszkańców) grupa licząca co najmniej 500 osób.
W województwie do 200 tys. mieszkańców projekt pod obrady sejmiku będzie mogło wnieść co najmniej 500 osób, a w tych liczących więcej niż 200 tys. mieszkańców grupa mieszkańców licząca co najmniej 1000 osób.
Projekty uchwał zgłoszone w ramach obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej będą musiały stać się przedmiotem obrad najbliższej sesji organu stanowiącego odbywającej się nie później niż po upływie 3 miesięcy od daty złożenia projektu. Komitet inicjatywy uchwałodawczej będzie miał prawo wskazać osoby, które będą uprawnione do reprezentowania komitetu podczas prac nad projektem uchwały. Rodzaje spraw, których może dotyczyć projekt uchwały, zasady wnoszenia inicjatyw obywatelskich, w szczególności liczbę wymaganych podpisów, zasady tworzenia komitetów inicjatyw uchwałodawczych, zasady promocji obywatelskich inicjatyw uchwałodawczych, formalne wymogi jakim muszą odpowiadać składane projekty będzie określał w drodze uchwały organ stanowiący danej jednostki samorządu terytorialnego.

OBOWIĄZEK REJESTROWANIA I UPUBLICZNIANIA WYKAZÓW GŁOSOWAŃ

Głosowania na sesjach rad oraz sejmików mają co do zasady odbywać się za pomocą urządzeń umożliwiających sporządzenie i utrwalenie imiennego wykazu głosowań radnych. Ustawa obywatelska wskazuje ponadto, że w przypadku gdy przeprowadzenie głosowania, w ten sposób jest niemożliwe z przyczyn technicznych, wówczas radni głosować będą imiennie.
Wykazy głosowań radnych podlegają niezwłocznemu upublicznieniu na stronach internetowych właściwych samorządów oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty.

OBOWIĄZEK TRANSMISJI, NAGRYWANIA I UPUBLICZNIANIA NAGRAŃ SESJI RAD I SEJMIKÓW

Obrady odpowiednio rady gminy, powiatu, sejmiku województwa mają być transmitowane i utrwalane za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. Nagrania obrad mają być też udostępniane na stronach internetowych jednostek samorządów terytorialnych oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty. Ustawa obywatelska dopuszcza, aby do transmisji i utrwalania obrad organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego były wykorzystywane urządzenia służące do transmisji lub rejestracji czynności obwodowych komisji wyborczych.

KOMISJA SKARG I WNIOSKÓW

W każdej jednostce samorządu terytorialnego utworzona zostanie komisja skarg, wniosków i petycji. Jej zadaniem będzie rozpatrywanie: skarg na działania organów wykonawczych i odpowiednich samorządowych jednostek organizacyjnych, a także wniosków i petycji obywateli.
W skład komisji będą wchodzili radni, z wyjątkiem radnych pełniących funkcje przewodniczących i wiceprzewodniczących organów stanowiących oraz będących członkami zarządu odpowiednio powiatu i województwa.

COROCZNA DEBATA O STANIE SAMORZĄDU

Ustawa obywatelska nakłada na organ wykonawczy danej jednostki samorządu terytorialnego obowiązek przedstawienia organowi stanowiącemu do 31 maja każdego roku raportu o stanie samorządu. Raport obejmuje podsumowanie działalności organu wykonawczego w roku poprzednim, w szczególności realizację polityki, programów i strategii, uchwał i budżetu obywatelskiego. Raport rozpatrywany będzie podczas sesji, na której podejmowana jest uchwała w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium organowi wykonawczemu. Raport rozpatrywany miałby być w pierwszej kolejności.
Nad przedstawionym raportem o stanie gminy przeprowadzana będzie debata. Projekt daje mieszkańcom wspólnoty lokalnej uprawnienie do udziału w debacie nad raportem określając jednocześnie zasady uczestniczenia w niej mieszkańców, m.in. wskazując tryb zgłoszenia do debaty, liczbę mieszkańców mogących zabrać głos w debacie.
Po zakończeniu debaty nad raportem organ stanowiący podejmuje decyzje w sprawie wotum zaufania. Decyzja w sprawie wotum zaufania podejmowana miałaby być bezwzględną większością głosów ustawowego składu organu stanowiącego.
W przypadku nieudzielenia wójtowi wotum zaufania w dwóch kolejnych latach, rada gminy będzie mogła podjąć uchwałę o przeprowadzeniu referendum w sprawie odwołania wójta. W przypadku raportu o stanie powiatu i województwa, nieudzielenie przez radę powiatu albo sejmik województwa wotum zaufania zarządowi powiatu lub województwa będzie równoznaczne ze złożeniem wniosku o odwołanie zarządu.

UPRAWNIENIA KONTROLNE I INTERPELACJE

Zmiany wprowadzone ustawą obywatelską przyznają radnym uprawnienia kontrolne podobne do tych, z których korzystają obecnie posłowie, czy senatorowie. Oznacza to, że każdy radny – wykonując swój mandat – zyska prawo do uzyskiwania informacji i materiałów, wstępu do pomieszczeń, w których znajdują się te informacje i materiały, oraz wglądu w działalność organów administracji samorządu do którego został wybrany, a także spółek z jego udziałem, spółek handlowych z udziałem odpowiednich samorządowych osób prawnych, osób prawnych oraz zakładów, przedsiębiorstw i innych samorządowych jednostek organizacyjnych.
Z uprawnień tych radni będą mogli korzystać w takich granicach, w jakich nie nie naruszy to dóbr osobistych innych osób.
Ponadto w sprawach dotyczących danego samorządu radni będą mogli kierować interpelacje i zapytania odpowiednio do wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, czy marszałka województwa. Interpelacje i zapytania składane będą na piśmie do przewodniczącego danego organu stanowiącego, który przekazuje je niezwłocznie odpowiedniej osobie. Natomiast wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, oraz marszałek województwa, będzie zobowiązany udzielić pisemnej odpowiedzi w terminie 14 dni od dnia otrzymania interpelacji lub zapytania.
Treść interpelacji i zapytań oraz udzielonych odpowiedzi będzie podawana do publicznej wiadomości poprzez niezwłoczną publikację na stronach internetowych właściwego samorządu oraz w inny sposób zwyczajowo przyjęty.

Jakub Gortyński

SPIS TREŚCI

Wydawca: SKIBNIEWSKI MEDIA, Warszawa