Możliwość stosowania skargi pauliańskiej do wszystkich należności publicznoprawnych

AKTUALNOŚCI / ORZECZNICTWO - SAS 3 / 2018 

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 kwietnia 2018 r.

18 kwietnia 2018 r. Trybunał Konstytucyjny rozpatrzył sprawę z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, który wniósł o stwierdzenie, że art. 527 § l ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2016 r. poz. 380, z późn. zm.) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych na drodze cywilnej w formie skargi pauliańskiej, jest niezgodny z art. 2 oraz z art. 84 Konstytucji RP.

Trybunał Konstytucyjny rozpatrując sprawę na posiedzeniu niejawnym orzekł jednogłośnie, że:

„Artykuł  527 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(Dz.U. z 2017 r. poz. 459, ze zm.) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, jest zgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.” Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił o umorzeniu postępowania w pozostałym zakresie.

Orzeczenie zapadło w wyniku skierowania do Trybunału Konstytucyjnego wniosku z 1 grudnia 2016 r. przez Rzecznika Praw Obywatelskich, który podniósł, że zgodnie z art. 527 § l Kodeksu cywilnego, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Przywołany przepis stanowi podstawę prawną do wytoczenia przez wierzyciela powództwa podniesienia zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku zawarcia czynności prawnej z dłużnikiem. Podstawowym celem skargi pauliańskiej jest więc ochrona interesu wierzyciela na wypadek nielojalnego postępowania dłużnika, który z pokrzywdzeniem wierzyciela wyzbywa się składników swego majątku na rzecz osób trzecich lub majątek ten obciąża, zaciągając kolejne zobowiązania, i w ten sposób stwarza lub pogłębia stan swojej niewypłacalności.
Identyfikując istotę skargi pauliańskiej, Rzecznik Praw Obywatelskich w swoim wniosku wskazał, że przesłankami warunkującymi możliwość skorzystania z ochrony pauliańskiej są:
1) istnienie wierzytelności;
2) dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią;
3) pokrzywdzenie wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika;
4) dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;
5) uzyskanie wskutek tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią;
6) działanie osoby trzeciej w złej wierze.

Rzecznik zauważył we wniosku, że skarga pauliańska, mająca swą podstawę prawną w 527 § l Kodeksu cywilnego, jest odrębną instytucją materialnego prawa cywilnego, która chroni wierzytelność o charakterze cywilnoprawnym na wypadek zachowania dłużnika zmierzającego do pokrzywdzenia wierzyciela. Skarga pauliańska stanowi wyjątkowy środek ochrony praw wierzyciela, ponieważ ingeruje w ważnie zawartą umowę pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, co powoduje, że podlega szczególnemu reżimowi, szczegółowo określonemu w Księdze Trzeciej Kodeksu cywilnego, Tytuł X “Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika”.
Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę na występujące w orzecznictwie rozbieżności, co do wykładni art. 527 § l Kodeksu cywilnego (regulującego skargę pauliańską) oraz wskazał, że obecnie utrwalił się jednolity pogląd, zgodnie z którym art. 527 § l Kodeksu cywilnego rozumiany jest w ten sposób, że znajduje zastosowanie w drodze analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 18 kwietnia 2018 r. zaaprobował zgodność z konstytucją utrwalonego w orzecznictwie sądowym (w tym w orzecznictwie Sądu Najwyższego) poglądu, że art. 527 § l Kodeksu cywilnego statuujący skargę pauliańską rozumiany jest w ten sposób, że znajduje zastosowanie w drodze analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych.

KOMENTARZ PRAWNIKA

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 kwietnia 2018 r. ma bardzo istotne znaczenie dla ochrony wszystkich wierzycieli, którym przysługują należności publicznoprawne. W praktyce może też powodować daleko idące skutki w sferze obrotu gospodarczego. O ile do chwili wydania wyroku można było mieć wątpliwości czy należności publicznoprawne a zatem prawa przysługujące wierzycielowi publicznoprawnemu, mają taką samą ochronę przy dokonywaniu obrotu gospodarczego, jak wierzytelności cywilnoprawne, to omawiany wyrok Trybunału Konstytucyjnego je rozwiał. Co istotne, pomimo że wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczył spraw, w których ochronie, poprzez możliwość skorzystania z tzw. skargi pauliańskiej, podlegały jedynie wierzytelności podatkowe, to Trybunał Konstytucyjny w swoim wyroku orzekł o możliwości stosowania – poprzez analogię – skargi pauliańskiej do wszystkich należności publicznoprawnych, a nie tylko podatków. Co to oznacza w praktyce dla jednostek samorządu terytorialnego? Opierając się na omawianym wyroku Trybunału Konstytucyjnego, jednostki samorządu terytorialnego będą mogły korzystać z ochrony, jaką daje skarga pauliańska w odniesieniu do wszystkich przysługujących im wierzytelności mających charakter publicznoprawny, a więc nie tylko podatków. Równocześnie w efekcie ochronie wynikającej z art. 527 § l Kodeksu cywilnego podlegają wszystkie wierzytelności – zarówno cywilnoprawne (bezpośrednio na podstawie wymienionego przepisu prawa), jak i publicznoprawne (poprzez stosowanie analogicznego używania przepisu Kodeksu cywilnego do tych należności). Zasadniczym kryterium przy dokonywaniu oceny, czy skorzystać z ochrony poprzez skorzystanie z analogii, czy też z ochrony bezpośrednio na podstawie przepisów 527 § l Kodeksu cywilnego dla ochrony należności cywilnoprawnych, jest charakter samych wierzytelności – to czy są publicznoprawne, czy cywilnoprawne.

Adrianna Elżbieta Grzymska-Truksa
Radca prawny

SPIS TREŚCI

Wydawca: SKIBNIEWSKI MEDIA, Warszawa