Skarga pauliańska – zastosowanie

AKTUALNOŚCI / ORZECZNICTWO - SAS 4 / 2018

W poprzednim numerze SAS omówiono wyrok TK z 18 kwietnia 2018 r. (sygn. akt K 52/16), zgodnie z którym wierzytelności publicznoprawnych, na zasadzie analogii legis, można dochodzić na drodze cywilnej i korzystając z ochrony prawnej w formie skargi pauliańskiej. Obecnie przybliżamy tematykę samej skargi pauliańskiej.

W myśl art. 527 § l k.c., gdy wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Przytoczony przepis prawa stanowi podstawę prawną do wytoczenia powództwa (lub podniesienia zarzutu) wobec osoby trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku dokonania czynności prawnej z dłużnikiem.
Celem skargi pauliańskiej jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia się ze składnika majątkowego, który na skutek dokonanej z jego pokrzywdzeniem czynności prawnej wyszedł z majątku dłużnika, czyli ochrona interesów wierzyciela na wypadek nielojalnego (czy wręcz nieuczciwego) postępowania dłużnika, który z pokrzywdzeniem wierzyciela wyzbywa się składników swego majątku na rzecz osób trzecich lub majątek ten obciąża, zaciągając kolejne zobowiązania, i w ten sposób stwarza lub pogłębia stan swojej niewypłacalności [M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 1226 i n.] (A. Janiak, Komentarz do art.527 Kodeksu cywilnego, źródło: Lex 2018).

Zatem z 527 § l k.c. wynikają wymienione przesłanki, które warunkują możliwość skorzystania przez uprawnionego z tzw. skargi pauliańskiej, tj.:

  • istnienie wierzytelności;
  • dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią;
  • pokrzywdzenie wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika;
  • dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;
  • uzyskanie wskutek tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią;
  • działanie osoby trzeciej w złej wierze.

Podkreślić należy, że dla możliwości zastosowania skargi pauliańskiej wszystkie ww. przesłanki muszą wystąpić kumulatywnie, co oznacza, że brak wystąpienia którejkolwiek z przesłanek niweczy możliwość skorzystania przez wierzyciela z ochrony, jaką daje skarga pauliańska. Ciężar zaś udowodnienia, iż wymienione przesłanki występują w danej, konkretnej sprawie, co do zasady obciąża wierzyciela (art. 6 k.c.), który chce skorzystać z ochrony jaką daje skarga pauliańska.
Zasadą jest, że przedmiotem ochrony w ramach skargi pauliańskiej jest wierzytelność pieniężna, przy czym w orzecznictwie wyraża się pogląd, że przez wierzytelności pieniężne należy rozumieć nie tylko wierzytelności, które od początku opiewały na świadczenie pieniężne, lecz także wierzytelności o wartości pieniężnej, np. roszczenie o wyrównanie szkody wyrządzonej nienależytym wykonaniem zobowiązania (patrz – wyrok Sądu Najwyższego z 15 lutego 2013 r., sygn. akt I CSK 323112).
Ważnym też jest, że – co do zasady – wierzytelność musi istnieć (por. wyroki SN: z 9 kwietnia 2010 r., sygn. akt III CSK 273/09; z 15 lutego 2013 r., sygn. akt I CSK 323112), przy czym w art. 530 k.c. ustawodawca przewidział wyjątek polegający na możliwości skorzystania ze skargi pauliańskiej przez tzw. wierzycieli przyszłych tj. takich wierzycieli, których wierzytelność powstała po dokonaniu przez dłużnika czynności prawnej krzywdzącej wierzycieli, nie później niż w chwili wystąpienia ze skargą pauliańską.
Zdaniem A. Stępień-Sporek w Komentarzu do art. 527 k.c. (źródło: Lex 2018), przedmiotem ochrony skargi pauliańskiej jest wierzytelność pieniężna istniejąca i zaskarżalna w chwili dokonania zaskarżonej czynności i wytoczenia powództwa. Wierzytelność ta nie musi być ani wymagalna w chwili wytoczenia powództwa, ani stwierdzona wyrokiem. Przedmiotem ochrony skargą są różne wierzytelności, nawet pierwotnie niepieniężne, w których pojawiło się zastępcze świadczenie pieniężne, np. wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia czy nienależnego świadczenia.
Inną przesłanką, wymagającą wyjaśnienia, warunkującą możliwość skorzystania ze skargi pauliańskiej, jest dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. A. Stępień-Sporek wskazuje, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jeżeli ma rozeznanie co do tego, że w następstwie dokonanej przezeń czynności ucierpi materialny interes wierzyciela, zazwyczaj przez wyzbycie się w całości lub w części majątku nadającego się do egzekucji, przy czym związana z tym niewypłacalność dłużnika nie musi być całkowita, byleby wystąpiła w większym rozmiarze niż przed dokonaniem czynności (art. 527 § 1 i 2). Ważne też jest, że – zgodnie z poglądami SN (por. wyrok z 29 maja 2007 r., sygn. akt V CSK 77/2007), także osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności dłużnika, musi co najmniej zachować należytą staranność umożliwiającą rozpoznanie zamiaru dłużnika.
Reasumując, jak to słusznie wskazał Rzecznik Praw Obywatelskich we wniosku z 1 grudnia 2016 r., który wszczął przez TK postępowanie zakończone wyrokiem z 18 kwietnia 2018 r. (sygn. akt K 52/16), który był omówiony w poprzednim numerze SAS, skarga pauliańska, mająca swą podstawę prawną w 527 § l k.c., jest odrębną instytucją materialnego prawa cywilnego, która chroni wierzytelność o charakterze cywilnoprawnym na wypadek zachowania dłużnika zmierzającego do pokrzywdzenia wierzyciela. Skarga pauliańska stanowi wyjątkowy środek ochrony praw wierzyciela, ponieważ ingeruje w ważnie zawartą umowę pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią. Stąd też podlega szczególnemu reżimowi.
Po wydaniu przez TK ww. wyroku, nie budzi już wątpliwości, że wierzytelności publicznoprawne, na zasadzie analogii legis, mogą być dochodzone na drodze cywilnej i korzystają z ochrony prawnej w formie skargi pauliańskiej.

Adrianna Elżbieta Grzymska-Truksa
radca prawny

PODSTAWA PRAWNA
– Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j.: Dz.U. Z 2018 r., poz. 1025 ze zm.)

SPIS TREŚCI

Wydawca: SKIBNIEWSKI MEDIA, Warszawa