Realna transparentność w samorządach
AKTUALNOŚCI / ANALIZY - SAS 6 / 2015
Jawność i przejrzystość funkcjonowania wspólnot to warunek sine qua non zwiększenia partycypacji społecznej, w myśl hasła „nie ma partycypacji bez informacji”. W raporcie Forum Od-nowa „Samorząd 3.0” przedstawiono kilka rekomendacji systemowych w tej dziedzinie, a trzy najważniejsze z nich zostały złożone do Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, gdzie we współpracy z Komisją Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego trwają prace nad przygotowaniem pakietu zmian prawa samorządowego.
W idei transparentności nie chodzi ani o wprowadzanie rozwiązań doraźnych i fragmentarycznych, typu budżet partycypacyjny, ani ogólnych postulatów, jak np. edukacja obywatelska. Kluczowe jest – podobnie, jak w innych sferach funkcjonowania samorządu – wdrożenie konkretnych i efektywnych zmian o charakterze systemowym. Ich idea przewodnia stanowi, że dobrze poinformowany mieszkaniec będzie chętniej angażował się w sprawy swej społeczności lokalnej i bardziej świadomie współuczestniczył w podejmowanych przez nią decyzjach. Można to osiągnąć na parę sposobów.
STANDARYZACJA BIP
Biuletyny informacji publicznej tylko pozornie zapewniają wiedzę o funkcjonowaniu struktur samorządowych. Jawność i przejrzystość nie polega bowiem na automatycznym ujawnianiu wszystkich posiadanych informacji, tylko na pokazywaniu działania przez cele. Wada BIP-ów to niejednolita forma przekazywania informacji, brak aktualizacji i chaos. Potrzebne jest spojrzenie na biuletyny jako zespół zasobów, nie wchodzących na duży poziom szczegółowości.
Należy zatem wprowadzić standard informacji zawieranych w BIP zarówno co do sposobu przedstawiania, jak i zakresu merytorycznego, tak aby prezentowane dane dały się porównywać pomiędzy różnymi samorządami (ang, benchmarking). W każdym BIP-ie powinna znaleźć się informacja o zatrudnieniu, finansach i mieniu wspólnoty. Wówczas możliwa będzie ewaluacja działań JST oraz prowadzenie tzw. polityki opartej na dowodach (ang. evidence-based policy). Poza tym, każda wspólnota musiałaby wywiązywać się terminowo z obowiązku umieszczania tam wymaganych dokumentów pod groźbą sankcji. Co bardzo ważne, BIP nie może być prowadzony przez poszczególne jednostki organizacyjne danej JST (szkoły, przedszkola, instytucje kultury, ośrodki pomocy społecznej), tylko z poziomu całego samorządu.
JAWNOŚĆ DZIAŁAŃ ORGANU STANOWIĄCEGO
Proces legislacyjny na poziomie lokalnym powinien być transparentny. Posiedzenia rad gmin rejestrowane, a głosowania imienne i dostępne na stronach wspólnot. Zarówno plany posiedzeń organu stanowiącego, jak i zapowiedź rozpoczęcia prac nad określonym tematem muszą znaleźć się na stronach urzędów, a najlepiej na podstronach komórek wiodących (jeżeli chodzi o projekty aktów prawa miejscowego). Obecny niedostatek informacji prezentowanej on-line w kontekście obowiązków informacyjnych JST wynikających z ustawy o dostępie do informacji publicznej, przy coraz większej świadomości obywateli co do swoich praw, może prowadzić do faktycznej blokady samorządów: coraz więcej pracowników samorządowych będzie obsługiwać indywidualne wnioski, a mimo to poczucie braku dostępu do informacji wśród społeczeństwa będzie rosnąć.
ROLA GUS
Główny Urząd Statystyczny ma w swej gestii rejestr REGON i regularnie zbiera informacje od podmiotów gospodarki narodowej – prywatnych i publicznych. Są to dane o ich formie organizacyjnej, siedzibie, zatrudnieniu, majątku etc. Nie wiadomo jednak, ile jest czynnych podmiotów sektora publicznego. Sami pracownicy GUS sugerują zresztą dużą ostrożność, jeżeli chodzi o korzystanie z danych REGON. Wycinkowe informacje o działaniu resortowych administracji lub struktur samorządowych są w posiadaniu różnych ministerstw, przede wszystkim Ministerstwa Edukacji Narodowej (System Informacji Oświatowej), Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Skarbu Państwa i Ministerstwa Zdrowia (Rejestr Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą). Generuje to bałagan i trudność z policzeniem zasobów zarówno samych wspólnot, jak też całego państwa.
Konieczne jest więc zgromadzenie w jednym miejscu kompletnych, aktualnych danych o zatrudnieniu, finansach oraz mieniu poszczególnych instytucji.
OGRANICZENIE TAJEMNICY STATYSTYCZNEJ
Zbierane w badaniach statystyki publicznej dane indywidualne dotyczące każdej JST, jej instytucji lub podmiotu mającego dominującą własność samorządową (spółki prawa handlowego itd.) powinny być udostępnione w sposób zdezagregowany, czyli oddzielnie dla każdej organizacji. W tym celu musi ulec modyfikacji art. 10 ustawy o statystyce publicznej, niewłaściwie regulujący tzw. tajemnicę statystyczną. Stanowi on barierę w dostępie do indywidualnych danych instytucji. Prawo ma zagwarantować wszystkim wgląd w te informacje, tym bardziej, że proces ich zbierania jest finansowany z pieniędzy podatników. Dane o każdej z instytucji samorządowych lub podmiotów posiadających osobowość prawną muszą odwoływać się do numeru REGON „macierzystej” JST czy związku samorządowego. Wszelkie informacje powinny być w wyraźny sposób powiązane z nazwą i numerem identyfikacyjnym (REGON lub KRS) sprawozdającej się organizacji. Tajemnica statystyczna nie może mieć zastosowania do podmiotów publicznych, a co najwyżej w stosunku do osób zatrudnionych w instytucjach publicznych (w nielicznych przypadkach).
Równocześnie GUS powinien uzyskać ustawowy dostęp do danych z rejestrów administracyjnych prowadzonych przez instytucje rządowe (np. z ZUS, posiadającego informacje o czynnych płatnikach składek). Informacje te uzupełniałyby dane z badań statystycznych wykonywanych przez GUS. Wówczas łatwiej integrowałoby się strumienie danych.
OGÓLNOPOLSKI PORTAL DZIAŁALNOŚCI SAMORZĄDÓW
Podstawowe fakty o funkcjonowaniu każdego z samorządów powinny być zebrane i udostępnione na jednym ogólnopolskim portalu, prowadzonym przez GUS. Istotne jest, by mieszkaniec nie musiał zwracać się o dane w trybie działania ustawy o dostępie do informacji publicznej, tylko mógł sam je znaleźć na publicznie dostępnym portalu. W ten sposób zaoszczędzi się pracy i czasu urzędnikom, a obywatel otrzyma informacje nie na zasadzie uznaniowej. Portal umożliwiałby pozyskanie wiedzy o efektach działania własnej wspólnoty, porównanie ich z innymi JST (powszechnie stosowany w krajach zachodnich benchmarking) oraz możliwość oceny sposobu wydawania pieniędzy publicznych. Powinien obejmować dane o rodzaju realizowanego przez samorząd zadania (konkretna nazwa, zrozumiała dla mieszkańców), jego koszcie, źródłach finansowania i efektach wykonania. Nic bowiem tak dobrze nie motywuje wspólnot do poprawiania jakości usług czy brania pod uwagę opinii mieszkańców przez władze lokalne, jak pewnego rodzaju konkurencja między JST.
Wzór takiego portalu to norweski system raportowania samorządów KOSTRA, który gwarantuje powiązanie danych finansowych z informacjami (w Polsce przede wszystkim pochodzących z GUS) o zadaniach wspólnot, jak również zaangażowanych zasobach, w tym personelu.
Forum Od-nowa
niezależna organizacja typu think-tank, działająca non-profit, przygotowująca projekty zmian systemowych w zakresie sektora publicznego, głównie samorządów
