Wzrost znaczenia kół gospodyń wiejskich w społeczności lokalnej
ANALIZY | KOMENTARZE - SAS 2 / 2024
Koła gospodyń wiejskich przeżywają obecnie swój renesans. Nie są one „przeżytkiem przeszłości”. Zauważyć można ich rozwój i zwiększenie się ich roli na wsi i w sferze wiejskich organizacji społecznych. Co więcej, polskie koła gospodyń wiejskich są także wzorem dla innych państw (por. np. I. Ksenicz, Polsko-ukraińska współpraca samorządowa – wnioski z badań, Samorząd Terytorialny nr 7-8 z 2018, s. 164).
W literaturze prawniczej podkreśla się, że „w ostatnich latach nastąpił bardzo dynamiczny wzrost aktywności kół gospodyń wiejskich w środowiskach wiejskich w zakresie wspierania rozwoju przedsiębiorczości kobiet i budowania więzi społecznych między mieszkańcami wsi” (E. Tomkiewicz, Prawne formy zrzeszania się rolników i ich rola w reprezentowaniu interesów zawodowych (w:) Prawo rolne pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2019, s. 446). Ważne jednak, by członkowie wspólnoty lokalnej byli świadomi istniejących możliwości współpracy oraz chcieli się angażować społecznie. Jak podaje się w literaturze, „niskie zaangażowanie obywatelskie większości ankietowanych osób, ich stosunkowo niewielkie zainteresowanie sprawami publicznymi, niechęć do współdziałania na rzecz dobra wspólnego są istotnymi przeszkodami w kształtowaniu jakości życia zbiorowego i indywidualnego. Dlatego jednym z kluczowych wyzwań (…) jest wzmacnianie aktywności obywatelskiej mieszkańców regionu. W tym celu potrzebne są działania organizacyjne i edukacyjne władz publicznych oraz organizacji pozarządowych, podejmowane w partnerskim współdziałaniu z obywatelami. Działania te powinny przyczyniać się do wzrostu świadomości znaczenia różnych form zorganizowanej współpracy, zwłaszcza na styku kompetencji władz różnych szczebli, na rzecz świadomego kształtowania polityki rozwoju lokalnego i regionalnego” (S. Pastuszka, Aktywność obywatelska mieszkańców województwa świętokrzyskiego, Samorząd Terytorialny, nr 7-8 z 2016 r.,
s. 170). Jak się wydaje, ustawa z dnia 9 listopada 2018 r. o kołach gospodyń wiejskich (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r., poz. 1179, dalej jako: u.k.g.w.) wzmocniła z formalnego punktu widzenia koła, wyposażając je w osobowość prawną i samodzielność, jednak brakuje w niej norm prawnych, które zachęcałyby członków wspólnoty lokalnej do działania obywatelskiego na rzecz tej wspólnoty. Podkreślenia jednak wymaga, że koła dysponują mocnymi środkami w celu realizacji interesu publicznego. Wspomnieć należy choćby o tym, że są organizacjami społecznymi w rozumieniu kodeksu postępowania administracyjnego. Mogą więc być w takim postępowaniu uczestnikiem na prawach strony, i na mocy art. 31 kodeksu postępowania administracyjnego mogą żądać wszczęcia postępowania dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny. Dopuszczenie organizacji społecznej (koła gospodyń wiejskich) do postępowania, jakie toczy się przed organem administracji w sprawie dotyczącej innej osoby, może zatem nastąpić w przypadku spełnienia łącznie dwóch tych przesłanek; „interes społeczny w przypadku dopuszczenia organizacji społecznej do udziału w postępowaniu administracyjnym polega na działaniu na rzecz dobra wspólnego, niepowiązanego wprost z interesem indywidualnym podmiotów tworzących organizację społeczną. Ten interes społeczny może być jednak postrzegany przez organizację społeczną, składającą wniosek o dopuszczenie do udziału w postępowaniu, zarówno przez pryzmat interesów prawnych ogółu podmiotów uczestniczących w takiej organizacji, jak też ich interesów faktycznych, które mogą tworzyć pożądaną społecznie wartość, odzwierciedlając istotną i chronioną prawem wartość (wyrok NSA z dnia 16 marca 2023 r., II GSK 1505/19).
I tak, w sprawach prowadzonych przez wójta gminy (sprawach, które kończą się wydaniem decyzji) mogą przystępować do postępowań w sprawach alkoholowych (o ile w ich statucie jest mowa o promowaniu trzeźwości, zwalczaniu alkoholizmu itd.).
Koła gospodyń wiejskich działają więc w interesie publicznym po to, by realizować dobro wspólne. Zgodnie z art. 2 ust. 2 u.k.g.w. koło gospodyń wiejskich reprezentuje interesy i działa na rzecz poprawy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich oraz ich rodzin, a także wspiera wszechstronny rozwój terenów wiejskich.
Natomiast art. 2 ust. 3 u.k.g.w. przewiduje, iż koło w szczególności:
- prowadzi działalność społeczno-wychowawczą i oświatowo-kulturalną w środowiskach wiejskich;
- prowadzi działalność na rzecz wszechstronnego rozwoju obszarów wiejskich;
- wspiera rozwój przedsiębiorczości kobiet;
- inicjuje i prowadzi działania na rzecz poprawy warunków życia i pracy kobiet na wsi;
- upowszechnia i rozwija formy współdziałania, gospodarowania i racjonalne metody prowadzenia gospodarstw domowych;
- reprezentuje interesy środowiska kobiet wiejskich wobec organów administracji publicznej;
- rozwija kulturę ludową, w tym w szczególności kulturę lokalną i regionalną.
- Wskazano tu więc szczegółowe cele i zadania kół gospodyń wiejskich; określono je jednak w sposób niewyczerpujący i przykładowy. Na przykładowość wskazuje użyte w nim słowo „w szczególności”. Oznacza to, że koło może mieć również inne zadania, określone np. innymi ustawami.
DEFINIOWANIE ZAKRESU DZIAŁALNOŚCI
W art. 2 ust. 3 pkt 1 u.k.g.w. wyraźnie odróżniono od siebie „działalność społeczno-wychowawczą” oraz „działalność oświatowo-kulturalną”; są to pojęcia nieostre, ustawodawca nie określił ich zakresu ani działalności, która wchodzi w ich zakres. Podkreślenia wymaga również, że te dwa pojęcia mogą się zazębiać (oświatowy to także wychowawczy, zaś działalność społeczna jest tak szeroka, że obejmuje różne aktywności, także w obszarze oświaty, kultury i w wielu innych). Działalność tego typu obejmuje szereg różnych aktywności, które nie sposób określić w sposób wyczerpujący. Jako przykład podać można organizowanie zajęć dla dzieci, młodzieży, seniorów itd., organizowanie kursów językowych czy komputerowych organizowanie wyjazdów do kina, teatru, itd. oraz wiele innych.
Zadaniem kół gospodyń wiejskich może być również działalność charytatywna. Tego typu działalność jest bowiem objęta zakresem „działalności społecznej”. Jak się jednak wydaje, jeżeli koło ma prowadzić działalność charytatywną, to powinno to wyraźnie umieścić w statucie (w części dotyczącej celów koła).
WSPÓŁPRACA Z INNYMI PODMIOTAMI
Podkreślenia wymaga, że wspierając rozwój obszarów wiejskich, koła gospodyń wiejskich mogą wchodzić w relacje z innymi podmiotami, w ramach szerszej współpracy. Jak podaje się w literaturze przedmiotu, reprezentanci władzy lokalnej, organizacji pozarządowych i przedsiębiorców mogą współpracować w ramach partnerstwa. Jego przykładem, dość powszechnie występującym na obszarach wiejskich, są lokalne grupy działania. Wspierają one jednostki samorządu terytorialnego m.in. w niwelowaniu społeczno-gospodarczych problemów wsi.
Współpraca w zakresie rozwoju przedsiębiorczości kobiet może być podejmowana z samorządem terytorialnym, który także podejmuje działania z zakresu realizacji zasady równości płci, np. w obszarze polityki społecznej, aktywizacji społecznej i zawodowej osób i rodzin. Samorządy realizują projekty skoncentrowane na aktywizacji zawodowej kobiet, np. w zakresie wsparcia powrotu kobiet na rynek pracy po przerwie związanej z urodzeniem dziecka, wsparcie przedsiębiorczości kobiet (więcej: J. Podgórska – Rykała, Samorząd gminny jako przestrzeń realizacji zasady równości kobiet i mężczyzn, Samorząd Terytorialny, nr 9/2016, s. 79-89).
ROZWIJANIE KULTURY LUDOWEJ
Zadaniem kół jest również rozwijanie kultury ludowej, w tym w szczególności kultury lokalnej i regionalnej. Kultura, której tworzenie umożliwia człowiekowi jego rozwinięty mózg, odróżnia go od reszty świata zwierzęcego. Kultura rozumiana jako wyróżnik człowieka ma bardzo szeroki zakres: oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej (B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008, s. 79). Zaś określenie „ludowy” oznacza „dotyczący wsi i chłopów, zwłaszcza ich tradycji; dotyczący ludu jako warstwy społecznej” (L. Drabek, A. Kubiak-Sokół, E. Sobol, L. Wiśniakowska, Słownik języka polskiego, Warszawa 2010, s. 408). Mówiąc o kulturze ludowej można mieć na myśli wszystko to, co jest duchowym i materialnym dorobkiem wsi i chłopów.
Kultura ludowa ściśle łączy się z kulturą lokalną i regionalną – lokalny oznacza ograniczony do gminy i powiatu, zaś regionalny związany jest w obszarem województwa. Promocja i upowszechnianie kultury dokonywane jest na szczeblu lokalnym i regionalnym, przede wszystkim w ramach samorządu lokalnego (gmina, powiat) i regionalnego (samorząd województwa). Zadania w sferze kultury jako zadania własne przewidują wszystkie ustawy samorządowe. Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, do najistotniejszych zadań samorządu terytorialnego należy ochrona regionalnego i lokalnego dziedzictwa kulturowego. Doświadczenia 30 lat funkcjonowania samorządu terytorialnego w tym zakresie ocenić należy pozytywnie dostrzegalna jest również wyraźna tendencja rozwoju kulturotwórczej roli samorządu terytorialnego i wzrostu jego wpływu na umacnianie terytorialnych więzi społeczno-kulturowych (J. Sługocki, Podstawy prawne kulturotwórczej roli samorządu terytorialnego. Perspektywa 30 lat doświadczeń, Samorząd Terytorialny, nr 4/2020, s. 64). Koła gospodyń wiejskich – ze względu na zadania, jakie wykonują – wydają się być w tym obszarze idealnym partnerem dla samorządu.
PODSUMOWANIE
Ten pobieżny przegląd zadań kół gospodyń wiejskich pokazuje, iż odgrywają one istotną rolę w społeczności lokalnej. Obecnie na wsi mieszkają różne osoby – także nieuprawiające roli, a zadania kół wcale nie muszą być ściśle związane ze wsią. Można stwierdzić, że obecnie zadania kół związane są ze środowiskiem lokalnym i regionalnym, z „małą ojczyzną”; koła stanowią formę integracji mniejszej wspólnoty – wspólnoty osób zamieszkujących mniejsze miejscowości. Dodać należy, że chodzi o osoby, a więc nie tylko kobiety. Członkiem kół mogą być również mężczyźni. Jednak zarezerwowane dla kół zadania są „sfokusowane” na potrzebach kobiet. Mężczyźni w kołach mogą mieć niestety jedynie dekoracyjny charakter.
Ważne, by członkowie kół uświadamiali sobie swoją „siłę”: dysponują bowiem nie tylko „miękkimi” uprawnieniami w zakresie np. prowadzenia działalności wychowawczej i oświatowej, ale także istotne uprawnienia procesowe – w postępowaniu administracyjnym: mogą być uczestnikiem na prawach strony, co łączy się z prawem do inicjowania postępowania, składania wniosków dowodowych, odwołania itd.
Grzegorz Krawiec
prof. UKEN w Krakowie
wieloletni pracownik administracji publicznej
